Način na koji su srpski nadrealisti koncipirali svoje prve aktivnosti po manifestnim oblicima ima veze sa spiritizmom i okultnim koji su se u građanskim krugovima pojavili na samom prelasku 19. u 20. vek u Beogradu. Svojevrstan uvid u tu praksu mogu da ponude pripovetke Sime Matavulja (Čudni razgovori i Spiritisti) i filozofski rad Branislava Petronijevića Spiritizam.
Iako i nadrealisti prvenstveno potiču iz beogradskih građanskih krugova i postoje evidentne sličnosti, bilo bi pogrešno apriori povezati nadrealizam sa klasičnim pravilima i teorijama okultizma, kao ni pseudo-konceptima spiritizma. Radi se o ponavljanju koje je, istovremeno, dijalektičko zadržavanje i odbacivanje i upravo zbog toga to ponavljanje je prevazilaženje. Pogotovo što su metodi simbolizma, ključni za spiritizam i okultno, suštinski nadograđeni sa psihoanalizom i marksizmom koji su ključni za formiranje nadrealizma.
Duh vremena, početak dvadesetih godina 20. veka u Beogradu je osenčen održavanjem Zenitove međunarodne izložbe nove umetnosti. Prva faza srpskog nadrealizma svakako je obeležena periodom inkubacije koji je vezan za prednadrealistički časopis Svedočanstva (1924-1926). Taj časopis objavljivan je u Beogradu, a urednici i saradnici su bili: Milan Dedinac, Mladen Dimitrijević, Dušan Matić, Rastko Petrović, Marko Ristić, Aleksandar Vučo i drugi. Ono što je svakako dragoceno je objavljivanje teksta Marka Ristića Primer, prvog dela u Srbiji koje je nastalo kao proizvod automatskog pisanja. Značajno je, takođe, i objavljivanje teksta Bitka oko zida Dušana Matića, u kojem su izneti stavovi bliski nadrealističkoj programskoj definiciji o naglašenom značaju sna.
Između ostalih sadržaja, u Svedočanstvu su objavljivani crteži Pabla Pikasa, Crteži umobolnih i fotografije tetovaža (1925) koje su šokirale građansku sredinu. Svedočanstva su pružila mogućnost fotografijima i ilustracijama da na suptilan način razvijaju likovno krilo koje je dugo vremena bilo u senci književnosti, koja se najčešće identifikovala sa srpskim nadrealizmom. Raznovrsna praksa vezana za rani srpski realizam obogaćena je i sledećim izdanjima – Moni de Buli izdaje almanah Crno na belo, Branko Kovačević Almanah Branka Radičevića s fotografijama, a Dušan Jerković i Desimir Blagojević časopis Umetnost.
Jasan cilj nadrealista je bio da se deluje opoziciono u odnosu na građanski modernizam, odnosno da se napravi jasno razdvajanje od tradicionalne
umetnosti i društvenih okolnosti i da bude “laboratorija duha” u kojoj se dolazi do filozofije otkrovenja i slobode, po rečima Đorđa Kostića, opredeljene za “jedinstvo misli i životnog čina” pa tek onda poetska praksa koja razara estetski kanon i institucije buržoaske kulture. Nadrealizam je sinteza avangardne poetike, marksizma i psihoanalize. Marko Ristić je na sledeći način formulisao šta je sve nadrealizam preispitivao: “Društvena pravila, građanske vrline, filozofske teorije i moralne norme, religiju, naciju i porodicu, zastave i simbole, titule i počasti, akademije i kasarne, crkve i banke, etičke principe i estetske dogme, društvene i umetničke konvencije, običaje i navike, zakone i pravila pristojnosti, literature i jezik”.
Sledeća stepenica u delovanju srpskih nadrealista vezana je za period od 1927. do 1929. godine, kada se putem ostvarenja profilišu individualni izrazi i nadrealistička poetika, i to prvenstveno kroz knjige Milana Dedinca (Javna ptica), Monija de Bulija (Krilato zlato), Marka Ristića (Bez mere), Aleksandra Vuča (Koren vida), časopise Tragovi (Đ. Kostić, Đ. Jovanović, O. Davičo) i 50 u Evropi (S. Kušić, B. Milovanović, Lj. Jocić), kao i vizuelne radove Bora (kolaži, fotogrami, slike, crteži), Ristića (fotogrami, kolaži), Nikole Vuča (fotografije), Daviča (crteži). Milan Dedinac u svojim sećanjima objavljenim u knjizi Od nemila do nedraga (1957) naveo da je učinio sve da njegova antipoema Javna ptica (1927) “Što manje ima izgled knjige, da pre liči na reklamnu brošuru kakve fabrike, možda fabrike mirisa, na note nekog šlagera, čak na berzanski izveštaj – samo ne na pravu knjigu”.
Evidentno je, dakle, da je u početnoj fazi nadrealizma, kada su još bila sveža iskustva sa nihilističkim duhom dade, dominirale ideje o ukidanju institucije umetnosti. Kasnija praksa je dovela u pitanje taj rezolutni stav, ali to je samo pokazatelj kompleksnosti nadrealizma i promena u njegovom delovanju u zavisnosti od turbulencija koje su se odigravale na umetničkom i političkom polju.
U izuzetnoj knjizi Urnebesni kliker (2016), posvećenoj umetnosti i politici beogradskog nadrealizma, autor Dejan Sretenović naglašava da je nadrealistički tekst politička intervencija u području pisanja, koja raskida s kategorijom literarne vrednosti posredstvom koje, kako bi rekao Teri Iglton, buržoaska ideologija ulazi u odnos sa samom sobom, reapropira se i uspostavlja kontrolu nad jezičkom politikom i proizvodnjom društvenog smisla.
Članovi nadrealističke grupe imali su različite sudbine. Neki od njih su istupili iz tog pokreta, a neki od najistaknutijih članova (Marko Ristić, Dušan Matić, Oskar Davičo) svoje zalaganje za ne-umetnost pretvorili su u kreiranje nove umetnosti dajući joj drugačiji smisao posle Drugog svetskog rata. Budući da je u tim krugovima stvarana umetnost u velikoj meri obeležila kulturu u gotovo čitavom 20. veku u Srbiji, svaki novi pogled u cilju
sagledavanja i analize prakse i uticaja nastao u drugom vremenu (pogotovo što se približavamo stogodišnjici nadrealizma – Andre Breton je Prvi manifest nadrealizma objavio 1924. godine), od posebne je važnosti.
Projekat realizuje Udruženje “HBO Color Media Events Beograd”, a sufinansira ga Ministartsvo kulture i informisanja.
Autor: Saša Radojević
