Grad Novi Sad slavi 75 godina od oslobođenja od fašizma.
Tog 23. oktobra 1944. godine u vojvođanskoj prestonici građani su s cvećem dočekivali jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije koje su gonile nemačke, mađarske, četničke, ustaške i druge jedinice saradnika okupatora koje su bežale ka severu i zapadu, a sve u sadejstvu sa trupama Crvene armije koje su se kretale ka Budimpešti i dalje ka centru Evrope i poslednjim uporištima Hitlerovih nacista.
Novi Sad je oslobođenje dočekao u teškom stanju sa razorenom industrijom usled pljačke okupatora i savezničkog bombardovanja 1944. godine i bez trećine stanovnika jer je više od 20.000 ljudi proterano, a oko 5.000 ubijeno u stratištima širom Evrope, odnosno poginulo u jedinicama NOB-a. Gradom su šetale kolone radosnih građana koji su cvećem kitili partizane i po nekog crvenoarmejca i slavile što je prošla troipogodišnja okupacija tokom koje je Novi Sad bio podeljen na bački deo gde su vladali mađarski fašisti uz jako prisustvo nacističke Nemačke u liku folksdojčera, i na sremski deo koji je dat na upravu ustašama i pripojen Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.
Hiljade muka su preživeli Novosađani, a najmonstruozniji zločin je bila Racija januara 1942. godine kada je pod led Dunava bačeno više od 800 Jevreja, 400 Srba i desetine Roma i drugih stanovnika.
Samo oslobođenje, kako su istoričari utvrdili, dogodilo se zapravo već 22. oktobra kada su se poslednje nemačke i mađarske jedinice povukle nakon rušenja železničkog mosta između Novog Sada i Petrovaradina, a već sve u sklopu opšte bežanije nacista, četnika, nedićevaca i ostalih nakon uspešne begradske operacije i oslobođenja većeg dela Srbije i Vojvodine od strane jednica NOVJ i Crvene armije.
U Petrovaradinu je 22. oktobra izbila prethodnica VII Vojvođanske brigade koja je prethodno oslobodila Sremske Karlovce i razoružala preostale domobrane NDH-a na Tvrđavi i nastavila gonjenje neprijatelja uz Dunav i 23. oktobra će u Novi Sad poslati delegaciju koja će na Keju biti dočekana sa oduševljenjem. Takođe, nesporno je da je u Novom Sadu popodne 22. oktobra već bilo partizana i po nekog crvenoarmejca.
Direktor Istorijskog arhiva Petar Đurđev priča da se kao Dan oslobođenja uzima 23. oktobar jer su tog dana u Novi Sad ušle prve cele jednice NOVJ, odnosno prvo Novosadski partizanski odred oko 6 časova ujutru, a zatim delovi XII Vojvođanske brigade i drugih jedinica, kao i 75. Sovjetskog korpusa, ali da je nesporno da se grad sam oslobodio dan ranije.
Đurđev priča da svedočenja, od koji je možda najznačajnije prote Alimpija Popovića, koji će biti i prvi posleratni gradonačelnik Novog Sada, pokazuju da su grad oslobodili građani, u prvom redu mladi iliegalci i pripadnici SKOJ-a (Savez komunističke omladine Jugoslavije) koji će 22. oktobra početi da zauzimaju važne zgrade po gradu.
“Na ulicama su bile grupe ilegalaca i skojevaca, znači mladih Novosađana, neobično hrabrih i spremnih da sve žrtvuju prilikom povlačenja neprijateljskih trupa nakon rušenja mosta u 15 časova. Prema podacima NOVJ, u Novom Sadu je bilo oko 500 mađarskih i 400 nemačkih vojnika. Mladi Novosađani su zaposeli strateške tačke u Novom Sadu i razoružali preostale mađarske vojnike, tako da možemo reći da je pravi oslobodilac Novog Sada bila njegova mladost”, priča Đurđev i dodaje da svi podaci govore da se Novi Sad oktobra 1944. godine samooslobodio, kao i novembra 1918. godine neposredno pred dolazak srpske vojske.
Puškaranja u Novom Sadu skoro da nije bilo, mada izveštaji NOVJ govore o tome da je bilo manjih sukoba sa neprijateljskom zaštitnicom bilo na okolnim putevima. Ipak, svedočenje komadanta Dunavske flotile Crvene armije Arkadija Sverdlova govori o tome da se grupa komandosa crvenoarmejaca i partizana iskrcala i osigurala skladišta goriva i municije.
“On piše o junaštvu čuvenog mornaričkog diverzanta Viktora Andrejevića Kaldanova koji je izvršio desant na Novi Sad zajedno sa osmoricom svojih pomoraca i petoricom jugoslovenskih dobrovoljaca. Sverdlov je naveo da su diverzanti napali novosadsko pristanište i tamo zarobili nekoliko Nemaca i zaplenili veliki ratni materijal, a potom otišli u grad i proglasili oslobođenje”, priča Đurđev, dodajući i da Alimpije Popović u svojim sećanjima navodi da su se popodne u centru Novog Sada pojavili Rusi što je oduševilo građane.
Koji god dan da bio Dan oslobođenja, 22. ili 23. oktobar, stoji da je Novi Sad narednim mesecima bio pod vojnom upravom zbog blizine fronta, mada je Narodnooslobodilački obor na čelu sa Alimpijem Popovićem dobiti dosta nadležnosti, prvenstevno u organizovanju snabdevanja hranom i ogrevom Novog Sada, koji nije imao ni struju jer je električna centrala bila već mesecima uništena nakon savezničkog bombardovanja.
Novi Sad se u narednom periodu obnovio i zbog žrtava koje je pretrpeo tokom Drugog svetskog rata će 1975. godine dobio Orden narodnog heroja i bio proglašen za Grad heroj.
Izvor: 021
Foto: Pixabay
