Nebojša Kuzmanović, zamenik Sekretara za kulturu i javno informisanje AP Vojvodine, održao je juče zapažen govor u Novosadskom pozorištu (Ujvideki Szinhaz) na svečanoj akademiji povodom 60 godina od Mađarske revolucije 1956. Njegovo obraćanje prenosimo vam u celosti:
“Obeležavanje značajnih istorijskih događaja, koji su uticali na jednu epohu i dali drugačije značenje istorijskom trajanju jednog naroda ili prostora, jeste prilika da se ne samo obnovi i osnaži kultura sećanja jedne zajednice na te događaje, već i da se izvuku pouke za savremeno trajanje naroda i pojedinaca. Šest decenija je prošlo od početka i brzog završetka revolucionarnih događanja u Mađarskoj, pre svega u Budimpešti.
Nepune tri nedelje revolucije (23. oktobar – 10. novembar 1956. godine), u površnom posmatranju istorije, bile su samo kratki bljesak jedne težnje za slobodom, ali u dubljem sagledavanju istorijskih procesa dugog trajanja, revolucionarna događanja u Mađarskoj 1956. godine predstavljala su, uz “praško proleće” 1968. godine i akciju pokreta “Solidarnost” u Poljskoj početkom devete decenije 20. veka, jedan od ključnih istorijskih preloma ne samo za istoriju Mađarske, nego i za istorijske prostore zemalja Istočne Evrope u kojima je posle 1945. godine stvoren, ne većinskom voljom naroda, već voljom hladnoratovske podele sveta i kao posledica ratnih dešavanja Drugog svetskog rat, socijalistički poredak staljinističkog tipa uz prisustvo sovjetske vojne sile. Ta vrsta “neželjene revolucije” koju su u zemlje Istočne Evrope donele komunističke partije tih zemalja, uz vojnu podršku sovjetskih oružanih snaga, ostala je neprihvaćena ili samo delimično prihvaćena u masama naroda zemalja Istočne Evrope.
Revolucionarni događaji u Mađarskoj i “mađarska jesen” 1956. godine bili su pokazatelj neprihvaćenosti staljinističkih metoda u širenju socijalističke ideje, ali i neprihvaćenosti socijalističkog društvenog poretka kao takvog. Oni su bili i protest protiv ograničene nacionalne suverenosti, ograničene sovjetskim vojnim i političkim prisustvom u mađarskom društvu, u kojem je nacionalni identitet bio izrazito jak i vidljiv. Zato je tokom revolucionarnih zbivanja u Mađarskoj u jesen 1956. godine bilo tako snažno pozivanje na simbole, znakove i pojmove revolucije iz 1848. godine, koja je bila jedna od težišnih tačaka gradnje savremenog mađarskog nacionalnog identiteta.
Prvi znak da je staljinistički model urušen desio se februara 1956. godine u Moskvi. Na 20. Kongresu Komunističke partije Sovjetskog Saveza, u svom “Tajnom referatu”, Nikita Hruščov osudio je represiju staljinističkog državnog modela prema sopstvenom narodu, kao i čistke unutar Komunističke partije. Refleksija činjenice da sistem nije više tako homogen i moćan bila je pobuna radnika u Poznanju, u Poljskoj juna 1956. godine, ali prava pobuna protiv postojećeg sistema političkih, društvenih i privrednih odnosa na prostoru tzv. “sovjetskog bloka” dogodila se oktobra – novembra 1956. godine na ulicama Budimpešte i drugih mađarskih gradova. Za kratko vreme na ulicama Budimpešte iskazala se volja mađarskog naroda za slobodom, za nacionalnom suverenošću, a protiv nasilnih staljinističkih metoda vladavine, koje je na najsuroviji način sprovodio režim, čija je personifikacija bila ličnost Maćaša Rakošija.
U skladu sa postojećim hladnoratovskim odnosima i podelama sveta i svetske moći, utemeljenim posle završetka Drugog svetskog rata, mađarski ustanici ostali su prepušteni sami sebi, tako da je obračun sa njima u jesen 1956. godine bio pokazatelj da ipak hladnoratovska ravnoteža moći Staljinovom smrću nije urušena, iako je Mađarskom revolucijom u sovjetskom bloku pukotina koja ukazuje na slabost postala vidljiva. Smrt oko 2.500 mađarskih ustanika i oko 700 sovjetskih vojnika bila je ona ljudska žrtva koja je još jednom morala biti prinesena Molohu i totalitarnom modelu vladanja. Sovjetski tenk postao je simbol održanja socijalističkog političkog, društvenog i privrednog modela, ne samo u Mađarskoj već i u drugim zemljama tzv. “sovjetskog bloka”.
Oko 200.000 ljudi posle sloma revolucije napustilo je Mađarsku. Njih oko 180.000 prebeglo je u Austriju i pravac njihovog kretanja van svoje zemlje pokazivao je i pravac kojem je težio mađarski narod. Oko 20.000 izbeglica posle gušenja ustanka, u jesen 1956. godine prebeglo je u Jugoslaviju. Jugoslavija u pedesetim godina 20. veka za narode Istočne Evrope, u kojima je voljom hladnoratovske istorije građen socijalistički poredak, nije bila obična zemlja – već je predstavljala jedan snažan simbol. Otpor Jugoslavije Sovjetskom Savezu 1948. godine i staljinističkom poimanju odnosa među socijalističkim državama, po kojem bi njihov suverenitet bio ozbiljno ograničen, bio je primer težnje za otporom takvom obrascu poimanja sveta i odnosa među državama.
Jugoslovenski primer otpora staljinizmu delovao je snažno na Istočnu Evropu, a posebno na Mađarsku i Poljsku. Kretanje 20.000 izbeglica iz Mađarske ka Jugoslaviji nije bilo samo rezultat kontrole i zatvaranja granice prema Austriji od strane ojačalog režima u Mađarskoj, već i njihovog uverenja da je Jugoslavija obećana zemlja sa većim slobodama, u kojoj ih raširenih ruku i čista srca čekaju i njihovi sunarodnici. Tadašnja jugolosvenska vlada je prihvatila i organizovano pomagala izbeglice.
Revolucija u Mađarskoj 1956. godine iskazala je jaku volju mađarskog naroda i njegovu težnju da uđe u red demokratskih država. Ona je bila protest protiv staljinističkog načina vladanja i ograničenja suverenosti sopstvene zemlje. Jesen u Budimpešti 1956. godine predstavlja sponatani ustanak naroda u težnji za slobodom, ustanak koji je nošen energijom mladih ljudi, koji su te revolucionarne događaje stvaralai. Ugušena i utuljena revolucija nije se izgubila u netragu istorije. Ona je postala onaj moralni i duhovni temelj, i onaj istorijski uzor, koji je izazvao promene koje su se u Istočnoj Evropi, pa i u Mađarskoj, dogodile 1989. godine.
Sve se u našim ličnim egzistencijama, pa i u društvenim zajednicama događa sa određenim determinisanim razlozima. Tako je i pad “Berlinskog zida”‘ 1989. godine samo sinhronicitetna posledica jugoslovenskog IB-a iz ’48, “Mađarske revolucije” iz ’56, poljske “Solidarnosti” iz ’80-tih i “Praškog proleća” iz ’68 godine.
Svakako nam je svima znana sintagma da istoriju pišu pobednici, ali ne treba zaboraviti jednu manje znanu, ali ipak mnogo važniju, a to je da istinu piše vreme. Ponosni mađarski narod je pre 60 godina ispisao jednu istinitu priču koja je svojim sjajem nadišla horizont vremena i svakom slobodnoumnom čoveku poslužila kao uzor. U tom smislu neka i ove moje reči budu lament nad hrabrim mađarskim ustanicima protiv totalitarizma koji su svoje živote položili na oltar slobode.
Slava im.”
Autor: NsHronika
