Novi Sad – Grad Heroj danas obeležava 73 godine od oslobođenja od fašizma.
Tog dana posle tri i po godine strašne okupacije u Novi Sad su ušle jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, a ubrzo i trupe Crvene Armije.
Partizani i crvenoarmjci su u Novi Sad ušli nakon Beogradske operacije nastupajući ka Mađarskoj i Hrvatskoj i goneći fašističke trupe Mađarske, Nemačke, Nezavisne države Hrvatske, četnike Draže Mihajlovića i druge kvislinške trupe koje su bežale. Novi Sad je tog 23. oktobra 1944. godine oslobodioce dočekao sa skoro uništenom industrijom, bez struje i trećinom stanovnika manje nego pre rata, jer je preko 20.000 ljudi proterano, a više od 5.000 ubijeno u stratištima, odnosno poginulo u jedinicam NOB-a.
Agonija Novog Sada je počela odmah nakon napada 6. aprila kada su bombe padale na više lokacija u gradu, a već posle nekoliko dana su u grad ušle prvo nemačke, a potom i mađarske trupe. Okupator je odmah pokazao surovost streljajući oko 500 građana, pretežno Srba, što je mađarska fašistička soladateska pradvala navodnim obračunom sa “četnicima” kojih nije ni bilo nigde.
Ubrzo će hiljade Srba biti proterano, pretežno onih koji su se u Novi Sad i okolinu doselili posle 1918. godine, a Jevreji će osetiti svu žestinu progona koji će dovesti do toga da na kraju rata skoro neće biti više ni jednog pripadnika ovog naroda u Novom Sadu.
Na udaru okupatora naćiće se posebno pripadnici komunističkog pokreta koji će pokrenuti otpor u gradu, a zloglasna “Armija” (danas Komanda Grada) će biti glavno mučilište stotina simpatizera NOB-a do samog oslobođenja. Ilegalci će tokom rata izvesti nekoliko oružanih akcija, prvenstveno atentata, ali će veći deo borbe svesti na širenje letaka i novina sa informacijama o borbi i prikupljanju materijala i ljudstva koje će prvenstveno slati na Frušku goru u partizanske jedinice.
Međutim i ove akcije koje slabo da su uticale na jačinu i snagu okupatora dovele su do teških represarija nad civilnim stanovništvom, pa će tako akcije Novosadskog partizanskog odreda krajem 1941. godine biti izgovor za zloglasnu raciju u Južnoj Bačkoj januara 1942. godine. Strašnih hladnih januarskih dana u Novom Sadu je tada ubijeno i pod led Dunava bačeno preko 800 Jevreja, 400 Srba i desetine Roma i drugih stanovnika. Okupator je ova ubistva iskoristio i za pljačke.
Okupator će se posebno potruditi da uništi tragove jevrejske zajednice, pa će sistematsko uništavanje Jevreja trajati sve vreme okupacije i konačno na proleće 1944. godine preostalih nekoliko stotina će biti potrpano u vozove i poslato u logor smrti Aušvic. Od oko 4.000 pripadnika jevrejske zajednice, tek nekoliko njih je dočekalo kraj rata, uglavnom kao pripadnici partizanske vojske ili u izbeglištvima širom Evrope.
Kao da sve represije okupatora nisu bile dovoljne, pa je Novi Sad 1944. godine doživeo i seriju bombardovanja od strane anglo-američkih trupa.
15. Vazduhoplovna armija stacionirana u Italiji Novi Sad je tukla desetak puta. Neki izvori pominju da je i Crvena Armija pred samo oslobođenje bacala bombe, ali to nije potvrđeno iako se zna da su leteli iznad grada već u oktobru. Samo anglo-američko bombardovanje je bilo dosta precizno i na meti su se našle fabrike, elektrana, aerodrom, kasarne, objekti okupacionih vlasti, železnička infrastruktura i most na Dunavu.
Tačnih podataka o broju nastradalih u bombardovanju 1944. godine nema, a procene idu i do 1.000 poginulih. Usled bombardovanja Novi Sad će ostati bez struje i tramvaja jer je razorena električna centrala i njen rad će biti obnovljen tek polovinom 1945. godine.
Već u vreme ovog bombardovanja stanovnicima Novog Sada je bilo jasno da je sloboda blizu jer su sve više viđali kako nemački transporti odlaze na sever. Kada je konačno oslobođen Beograd 20. oktobra, bilo je jasno da okupator beži, a već je 22. oktobra Novi Sad skoro u potpunosti bio slobodan.
Kako je zabeležeio prvi posleratni gradonačelnik prota Alimpije Popović, Nemci 22. oktobra oko 15 časova ruše jedini preostali most i u Novom Sadu skoro da nigde više nema mađarskih i nemačkih trupa. Na ulicama grada uskoro će se pojaviti jugoslovenske zastave sa petokrakama na kućama i u rukama ljudi, kao i crvene proleterske.
Prema istorijskim podacima u širem reonu Novog Sada je došlo do manjih okršaja sa fašističkim jedinicama u povlačenju, ali borbi nije bilo. U Novi Sad 23. oktobra rano ujutru prvi ulaze pripadnici Novosadskog partizanskog odreda koji su već oko 6 časova marširali centrom praćeni građanima.
Za njima će uskoro ući neke jedinice 12. vojvođanske brigade, a zatim i prethodnica 75. Sovjetskog korpusa. Sa one strane Dunava, teritorije koja je bila deo NDH, 22. oktobra nastupaju pripadnici VII Vojvođanske brigade. Oni će razoružati preostale domobrane na Tvrđavi i nastaviti gonjenje neprijatelja uz Dunav, a 23. oktobra će u grad poslati delegaciju koja će na Keju biti dočekana sa oduševljenjem.
Narednih meseci Novi Sad će biti pod Vojnom upravom zbog blizine fronta, ali odmah počinje da funkcioniše i civilna vlast na čelu sa protom Alimpijem Popovićem, koji će predvoditi Narodni odbor i potom biti prvi posleratni gradonačelnik.
Zbog žrtava koje je pretrpeo u ratu, Novi Sad će 1975. godine dobiti orden Narodnog heroja i titulu Grad Heroj.
Izvor: 021.rs
Foto: Arhiva
