Petrovaradinska tvrđava Petrovaradinska tvrđava, izuzetno ostvarenje fortifikacijskog graditeljstva XVIII veka, predstavlja jedno od najsloženijih, najvećih i najbolje očuvanih artiljerijskih bastionih utvrđenja ovog dela Evrope. Obuhvata prostor severnih obronaka Fruške gore, na desnoj obali Dunava. Sa najvišom kotom od 125 m nadmorske visine, zauzima dominantan položaj nad jugoistočnim delom Panonske nizije.
Prostire se na površini od preko 100 ha, sa ukupnom dužinom spoljne linije obrane od 5 200 m i složenim sistemom podzemnih vojnih galerija sa minskim i prislušnim tunelima, raspoređenih u četiri nivoa, u ukupnoj dužini od preko 16000 m. Kao poslednje u nizu utvrđenja koja su koristila sve prednosti ovog izuzetnog geostrateškog položaja, jedinstvena po stilu i zamisli, ujedinjuje u sebi sklad i monumentalnost vojne arhitekture i prirodnog okruženja. Danas najvećim delom demilitarizovana, zaštitni je simbol savremenog grada koji svoj nastanak i uspon duguje upravo njoj. Pod zaštitu države stavljena je 1948. godine, a za nepokretno kulturno dobro, prostornu kulturno-istorijsku celinu od velikog značaja utvrđena je 1991. godine.
Izvanredan prirodni položaj petrovaradinske stene oduvek je predstavljao privlačan prostor za naseljavanje. O tome svedoče rezultati zaštitnih arheoloških istraživanja kojima je ustanovljeno prisustvo paleolitske kulture (srednji paleolit), potvrđeni ostaci iz mlađeg kamenog doba, kao i materijalni ostaci svih poznatih kultura karakterističnih za prostore južne Panonije. Pomenutim istraživanjima potvrđeni su podaci istorijskih izvora koji beleže izlazak Rimljana na Dunav u I veku naše ere i njihovo prisustvo do druge polovine IV veka, te rasvetljene pretpostavke o obliku i veličini ugarskog srednjovekovnog utvrđenja sa cistercitskim samostanom i crkvom Blažene device Marije, građenim od 1237. do 1252. godine, i prisustvu Turaka na ovim prostorima (1526-1687). Veliki bečki rat (1683-1699) označio je početak kraja turske vladavine na ovom prostoru.
Nakon neuspele opsade Beča i turskog poraza, austrijska vojska, posle serije pobeda, 1687. godine, ulazi u Petrovaradin. Potreba za utvrđivanjem novoformirane južne granice Carstva, zahtevala je izgradnju moderne artiljerijske tvrđave sposobne da spreči prodor turske vojske prema Budimu i Beču. Već 1690. godine započinje rušenje srednjovekovnog utvrđenja i 18. oktobra 1692. godine, postavljanjem kamena temeljca zastupnika cara Leopolda I, kneza Kroja (Croy), otpočinje gradnja savremene tvrđave. Položaj u središtu sukoba Austrije i Turske, kao i složene istorijske okolnosti unutar i van granica samog carstva, neposredno su uticale na radove na kompleksu, tako da je gradnja sa prekidima potrajala sve do 1780. godine. Po završetku radova na izgradnji, utvrda se prostirala na nešto više od 112 ha sa garnizonom koji je brojao 4 000 ljudi naoružanih sa 400 topova i barutnim magazinima koji su mogli primiti 20 t baruta. Početkom XIX veka bila je najjača i najsavremenije naoružana tvrđava Austrijske monarhije. U momentu kad je završena, njena uloga kao ratne fortifikacije počela je da opada. Petrovaradin tada postaje administrativno-vojni i špijunsko-obaveštajni centar sa vojnom komandom, a tvrđava predstraža Austrijske carevine prema Balkanskom poluostrvu. Između dva svetska rata, u Kraljevini Jugoslaviji, na tvrđavi su smeštene kasarne, Vojno-vazduhoplovna škola i komanda Ratne rečne flotile. Posle Drugog svetskog rata i dalje ostaje u vojnom posedu, sve do 1951. godine, kada veći deo kompleksa prelazi pod civilnu upravu.
Petrovaradinska tvrđava je građena po planovima austrijskih vojnih inženjera Matijasa Kajzersfelda (Mathias Kaisersfeld) i Luiđija Ferdinanda Marsiljija ( Luigi Aloysius Ferdinand Marsigli), te Mikaela Vamberga (Michael Wamberg), ujedno i prvog graditelja tvrđave. Projektovana je u skladu sa najsavremenijim dostignućima evropske fortifikacijske škole tog doba, zasnovanim na pravilima Vobanovog sistema bastionih trasa. Na svim delovima utvrđenja maksimalno su korišćene prednosti morfologije terena, a potencijalne slabosti otklanjane primenom tehničkih rešenja kojima se obezbeđivala puna efikasnost odbrambenog sistema. Istovremeno, obzirom na dug period gradnje, kompleks je dopunjavan i osavremenjivan u skladu sa razvojem naoružanja i ratne taktike, primenom najnovijih dostignuća odbrambene tehnike. Ovaj složen kompleks razvijan je istovremeno na tri međusobno povezana visinska nivoa. Sastoji se od Gornje tvrđave (Obern Festung), Dvorožnog bastiona (Hornwerk) i Donje tvrđave (Wasserstadt), dok dva spoljna utvrđenja uz reku, Mostobran (Bruckschanze) na levoj obali Dunava i Ostrvsko utvrđenje (Inselshanze), danas više ne postoje. Sve delove kompleksa objedinjuje jedinstvena spoljna linija obrane (anvelopa) koja se sastoji od međusobno povezanih objekata fortifikacionog obrambenog sistema: kontragardi, ravelina, lineta i kaponira.
Gornja tvrđava nalazi se na najvišoj koti petrovaradinske stene, na mestu nekadašnjeg srednjovekovnog utvrđenja. Oblikuje je pet bastiona (sv. Leopold, sv. Inoćentije, sv. Josif, Ludvig, donji i gornji i sv. Terezija) povezanih kurtinama. Na jugoistočnoj strani, između Leopoldovog i Inoćentijevog bastiona nalazi se najviši fortifikacijski objekat-kavalir. Pristup najvišem platou Gornje tvrđave, ostvaruje se kroz tri zasvođene i bogato oblikovane ulazne kapije: Ludvigovu, Dvorsku i Leopoldovu, dok se u ravelinima nalaze još dve kapije: Molinarijeva i Karla VI. Od objekata autentičnog sklopa sačuvani su sledeći objekti: Oficirski paviljon, Leopoldova barutana, Provijantski magazin, Arsenal, Duga i Jednostavna kasarna, Toranj sa satom, kao i Veliki ratni bunar.
Sa jugoistočne strane, nalazi se Hornverk kojeg oblikuju dva bastiona (sv. Karla i sv.Elizabete) povezana bedemima levog i desnog krila sa bastionom trasom Gornje i Donje tvrđave. Prilaz platou Hornverka ostvaruje se kroz dve glavne komunikacione kapije sa istočne i zapadne strane. Na ovom prostoru sačuvane su: Jednospratna kasarna, barutana sv. Elizabete, vodna stanica, stražare, topovske šupe i konjušnice. Izuzetno razvijena spoljna linija odbrane ovog dela kompleksa formira trostruki pojas šančeva. U unutrašnjosti fortifikacionih objekata sačuvan je složen sistem podzemnih minskih galerija sa prislušnim tunelima, izgrađenih između 1768. i 1776, po projektu majora Šredera (Schroeder).
Donja tvrđava nalazi se na samoj okuci Dunava, oslonjena na stenu i bedeme Gornje tvrđave. Utvrđena je petougaonom bastionom trasom koju čine tri bastiona (sv. Franciske, sv. Terezije i sv. Josifa) i dva polubastiona (sv. Karla i sv. Benedikta), povezana kurtinama. Unutar bedema osnovne bastione trase smešteno je podgrađe koje karakteriše zbijena urbana struktura oblikovana u blokove ortogonalno postavljene ulične mreže sa sačuvanim vojnim, civilnim i sakralnim objektima građenim u svim fazama izgradnje kompleksa. Najstarijem graditeljskom sloju pripadaju sakralni objekti: nekadašnji jezuitski samostan sv. Jurja (1701-1734) i franjevački samostan (do 1720), od 1786 prenamenjen u Vojnu bolnicu, te zgrada komande tvrđave (Generalathaus). Na potezu glavne ulice, kao i po obodu trga, skoncentrisani su uglavnom svi nekad najvažniji objekti vojne i civilne uprave, te najreprezentativnije stambene kuće visokih oficira i činovnika tvrđave, uglavnom građene tokom XVIII veka, u stilu baroka. Unutar zidina Donje tvrđave, pored jasno diferencirane urbane strukture Podgrađa, smešteni su specifični objekti vojne namene (barutane, kasarne, magazini), kao i pravoslavna kapela sv. Pavla. Do danas, na ovom prostoru sačuvane su dve monumentalne glavne kapije: Beogradska i Nova kapija, dve sporedne ispadne kapije, kao i kapija vodenih šančeva u ravelinu vodenog grada. Osnovnu bastionu trasu Donje tvrđave prema Dunavu štiti složena spoljna linija odbrane sa trostrukim pojasom vodenih šančeva.
Proces revitalizacije Petrovaradinske tvrđave započeo je neposredno nakon preuzimanja većeg dela kompleksa od vojnih vlasti. U skladu sa utvrđenom vizijom kompleksa tvrđave kao gradskog centra kulturnog, obrazovnog i turističko-rekreativnog karaktera odvijala se obnova i prenamena objekata i prostora, sa manjim ili većim intenzitetom, do današnjih dana. Tokom vremena, namena pojedinih objekata se menjala, kao i korisnici, tako da danas na prostoru Gornje tvrđave nalazimo Muzej grada u zgradi Arsenala, Istorijski arhiv u Jednostavnoj i delu Duge kasarne sa depoom u Leopoldovoj barutani, hotel u Dugoj kasarni, restorane i salone gradskog protokola u Oficirskom paviljonu, poslastičarnice, kafee i stare zanate u Provijantskom magazinu i Jednostavnoj kasarni. Na Hornverku je, u Jednospratnoj kasarni, Vodnoj stanici i Barutani sv. Elizabete, smeštena Akademija umetnosti. Prostori u objektima i kazamatima dati su na korišćenje novosadskim umetnicima, tako da se danas na prostoru kompleksa tvrđave nalazi više od sto ateljea. Prostori u kazamatima bastiona Gornje tvrđave adaptirani su za Galeriju tapiserija, Planetarijum i Džez klub, a Veliki ratni bunar je obnovljen. Deo podzemnih vojnih galerija Gornje tvrđave u dužini od 900 m je prezentovan javnosti kao deo ponude Muzeja grada. Na Hornverku, u kazamatima i šančevima ispod ravelina sv. Katarine i bastiona sv. Elizabete smešteni su konjički i streličarski klub. Istovremeno, prostor Donje tvrđave je do danas zadržao prvobitnu namenu, najveći deo Vaserštata je i dalje u funkciji vojnog kompleksa, sa Vojnom bolnicom začetom u nekadašnjem Franjevačkom samostanu, koja u kontinuitetu radi od 1786. godine. Civilni deo podgrađa je uglavnom stambene namene, sa malim brojem poslovnih prostora prilagođenih potrebama lokalnog stanovništva. Radovi koji su se odvijali na Gornjoj tvrđavi, na obnovi i revitalizaciji objekata, uglavnom su, osim sporadičnih zahvata, izostali na ovom prostoru. Socijalna kategorija stanovanja sa usitnjenim stambenim jedinicama niskog standarda, kao posledica promena nastalih nakon Drugog svetskog rata, nerešen imovinski status, kao i intenzivan tranzitni saobraćaj kroz samo jezgro podgrađa, doprineli su da se do danas nije pristupilo sveobuhvatnom projektu obnove ove izuzetno vredne barokne celine. Uprkos svemu, Podgrađe, nekad samo jezgro kompleksa tvrđave, ne samo u vojno-administrativnom smislu, već kao urbano-arhitektonska celina reprezentativnog karaktera, sačuvalo je do danas svoju autentičnu formu i karakteristike specifičnog ambijenta i duha vremena u kojem je nastalo.
